به گفته مدیر اجرایی طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان پس از گذشت حدود ۴۰ ماه پس از اجرای طرح، مصرف آرد یارانهای کشور نهتنها مطابق روند انتظاری افزایش نیافته، بلکه در مقاطعی کاهش نیز داشته است. این سامانه با ثبت و پایش تراکنشهای نانواییها و استفاده از هوش مصنوعی، موفق شده از هدررفت حدود ۷.۴ میلیون تن آرد یارانهای جلوگیری کند و نیاز به واردات حدود ۹ میلیون تن گندم اضافی را کاهش دهد.
به گزارش ایسنا، طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان که از سال ۱۴۰۱ در کشور اجرا شد، با هدف کاهش هدررفت آرد یارانهای، ایجاد شفافیت در زنجیره تولید نان و جلوگیری از انواع تخلفات صنفی شکل گرفت. این طرح بر تغییر شیوه تخصیص یارانه استوار بود؛ به این معنا که یارانه بهجای تخصیص به آرد، بر اساس میزان فروش واقعی نان و از طریق کارتخوانهای هوشمند به نانواییها پرداخت شود. دستگاههای متولی اجرای طرح معتقدند استفاده از دادههای دقیق تراکنشها موجب شده مصرف ظاهراً رو به افزایش آرد یارانهای مهار شود و میلیونها تن صرفهجویی در بودجه دولت رقم بخورد. همچنین اعلام شده که الگوهای غیرمتعارف خرید نان، مانند خریدهای عمده برای فروش به دامداریها، از طریق این سامانه قابل ردیابی شده است.
با وجود این، گزارشهای متعدد میدانی و رسانهای، از جمله خبرگزاری ایسنا، نشان میدهد که اجرای این طرح نتوانسته مانع تخلفات رایج در نانواییها شود البته که این طرح برای ثبت تخلفات بود نه جلوگیری از تخلفات و شکایات مردمی از کمفروشی، بیکیفیتی نان، گرانفروشی و فروش نان دولتی با قیمتهای بسیار بالاتر از نرخ رسمی طی ماههای گذشته افزایش یافته است. اختلاف شدید قیمت آرد یارانهای و آرد آزاد - که طبق برخی گزارشها از حدود ۱۲۰۰ تومان تا بیش از ۱۵ هزار تومان در هر کیلو متغیر است -انگیزه قابل توجهی برای خروج سهمیه دولتی از چرخه رسمی و فروش آن در بازار آزاد ایجاد کرده و این مسئله بخشی از تخلفات پنهان این حوزه را تشکیل میدهد. در مواردی نیز مشاهده شده که نان دولتی، خصوصاً نان سنگک، با قیمتهایی چند برابر نرخ مصوب، حتی تا چند ۱۰ هزار تومان، عرضه میشود؛ امری که به گفته کارشناسان، نشاندهنده ناکارآمدی نظارت و دور زدن سامانه در برخی واحدهای صنفی است.
منتقدان طرح هوشمندسازی بر این باورند که هرچند سامانه دادهمحور ابزار ارزشمندی برای کنترل تراکنشهاست، اما ذاتاً قادر به حذف کامل تخلف نیست و فاصله بالا میان قیمت آرد یارانهای و آزاد خود بزرگترین عامل فسادزاست. آنها میگویند تا زمانی که این شکاف قیمتی وجود دارد، تمایل به فروش آرد یارانهای در بازار آزاد یا استفاده غیرمنطقی از سهمیه ادامه خواهد داشت. فعالان صنفی همچنین تأکید میکنند که نظارت میدانی کافی وجود ندارد و حتی با وجود کارتخوانهای هوشمند، امکان کمفروشی، تغییر وزن چانه، عرضه نان بیکیفیت یا عدم ثبت بخشی از فروش در سامانه همچنان فراهم است.
بخش دیگری از انتقادها به مدل کلی یارانه بازمیگردد. برخی کارشناسان و اعضای صنف نان، تجربه سالهای گذشته را موفقتر میدانند و معتقدند که تخصیص یارانه مستقیم به مردم، بهجای تخصیص به نانواییها، میتواند رقابت سالمتر، کیفیت بالاتر و شفافیت بیشتری ایجاد کند. بهویژه اینکه قیمتگذاری دستوری نان طی سالهای اخیر، فشار اقتصادی بر نانوایان را افزایش داده و انگیزه برای تخلف را بالا برده است. از نگاه آنان، اگر قیمت نان واقعی شود و یارانه مستقیماً به مصرفکننده پرداخت شود، نهتنها زمینه فساد کاهش مییابد، بلکه کیفیت نان نیز بهبود پیدا میکند.
در ادامه این گزارش به گفتوگو با مدیر اجرایی طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان، پرداخته شده تا اهداف شکلگیری این طرح و دستاوردهای آن بررسی شود.
محمدرسول نظافتی - مدیر اجرایی طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان - در گفتوگو با ایسنا، درباره روند شکلگیری این طرح و نتایج حاصل از اجرای آن اظهار کرد: طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان که اکنون حدود ۴۰ ماه از آغاز آن در اردیبهشت ۱۴۰۱ میگذرد، با هدف اصلی کاهش هدررفت آرد یارانهای طراحی و اجرا شده است. پیش از اجرای این طرح، مصرف آرد یارانهای در کشور سالانه حدود دو تا سه درصد رشد داشت؛ به این معنا که هر سال نسبت به سال قبل، تقریباً سه درصد افزایش مصرف به ثبت میرسید.
وی افزود: در سال ۱۴۰۱ که سال آغاز اجرای طرح بود، چند عامل موجب شد برآوردها از میزان افزایش مصرف با سالهای گذشته متفاوت باشد. نخست، افزایش ورود اتباع افغانستان به کشور بهدلیل تحولات سیاسی این کشور که بهطور طبیعی مصرف نان را افزایش داد. عامل دیگر، افزایش انگیزه انحراف آرد یارانهای به سمت مصارف خوراک دام و طیور بود؛ زیرا با حذف ارز ترجیحی و افزایش قیمت نهادههای دامی، در حالی که قیمت آرد یارانهای از سال ۱۳۹۳ ثابت مانده بود، امکان سودجویی و انحراف بیشتر شد.
نظافتی ادامه داد: همچنین حذف ارز ترجیحی موجب شد مصرف نان در خانوارها افزایش یابد؛ زیرا با وجود پرداخت یارانه نقدی، افزایش قیمت کالاهای اساسی مانند گوشت و مرغ، فشار بیشتری بر سبد مصرفی وارد کرد و نان بهعنوان کالای ارزانتر، جایگزین بخش بیشتری از مصرف خانوارها شد. مجموع این عوامل نشان میداد که در صورت اجرا نشدن طرح، در سال ۱۴۰۱ افزون بر رشد طبیعی سهدرصدی، حدود ۹ درصد دیگر نیز به مصرف آرد یارانهای کشور افزوده میشد.
به گفته وی، از سال ۱۴۰۱ تاکنون (۱۴۰۲، ۱۴۰۳ و امسال)، مصرف آرد یارانهای کشور نهتنها مطابق روند انتظاری رشد نکرده، بلکه در مقاطعی کاهش نیز داشته است. در سال آغازین طرح، با وجود همه عوامل افزایشی، مصرف آرد یارانهای کشور افزایش نیافت و حتی کاهش جزئی نیز ثبت شد؛ موضوعی که بهجز چند سال اجرای طرح هدفمندی یارانهها، در تاریخ توزیع آرد یارانهای بیسابقه بوده است.
نظافتی در ادامه با اشاره به میزان اثربخشی طرح گفت: اختلاف میان مصرف واقعی آرد یارانهای و روند انتظاری طی ۴۰ ماه گذشته حدود ۷ میلیون و ۴۶۰ هزار تن است؛ به این معنا که اگر طرح هوشمندسازی اجرا نمیشد، دولت برای حفظ الگوی فعلی تأمین نان یارانهای باید میزان آرد بیشتری تأمین میکرد. تبدیل این رقم به گندم نشان میدهد که کشور نیازمند واردات حدود ۹ میلیون تن گندم اضافهتر میبود؛ رقمی که تأمین آن برای کالایی کاملاً یارانهای، فشار سنگینی بر منابع بودجه تحمیل میکرد.
مدیر اجرایی طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان با اشاره به دستاوردهای سامانه در حوزه تشخیص تخلفات نانوایان و هوشمندسازی بازرسیها اظهار کرد: پس از گذشت ۴۰ ماه از عمر سامانه، میتوان با اطمینان اعلام کرد که ساختار بازرسی کشور دیگر نیازی به تشخیص دستی تخلفات ندارد؛ چراکه فرآیند تشخیص در واحدهای نانوایی بهطور کامل هوشمند شده است.
وی توضیح داد: در گذشته بخش عمده زمان بازرسان در واحدهای نانوایی صرف تشخیص و اثبات تخلف میشد، اما اکنون سامانه عملکرد فروش نان را که ملاک اصالت رفتار نانوایی است ـ بهصورت کامل ثبت و بر اساس الگوهای هوش مصنوعی پالایش میکند. سامانه با استفاده از شاخصهای مختلف، تخلفات احتمالی را استخراج میکند و بر همین اساس میتوان گفت کشور در حوزه تشخیص و اثبات تخلفات نانوایان به مرحله بینیازی از بازرسیهای تشخیصی رسیده و اکنون باید تمرکز بر اجرای مؤثر احکام تخلفاتی باشد که صادر میشود.
نظافتی افزود: در این راستا، دسترسی دادهای برای نهادهای مسئول از جمله بازرسی جهاد کشاورزی، بازرسی اصناف استانها و بازرسی استانداریها فراهم شده است. این نهادها با مراجعه به واحد نانوایی، تنها با وارد کردن کد ملی مسئول واحد و کد یکتای نانوایی در سامانه، میتوانند کارنامه کامل عملکرد نانوایی را مشاهده کنند؛ کارنامهای که شامل اطلاعات هویتی، اطلاعات صنفی، سوابق فعالیت و انواع تخلفات ثبتشده است. تصمیمگیری و صدور احکام نیز بر همین اساس انجام میشود.
وی با اشاره به اهمیت ایجاد زیرساخت دسترسی از ابتدای اجرای طرح گفت: فراهمسازی این زیرساخت یکی از فازهای مهم اجرایی طرح بود. تاکنون بیش از هزار دسترسی برای دستگاههای متولی حوزه آرد و نان در سراسر کشور ایجاد شده و هر نهاد متناسب با نیاز و ظرفیت خود از دادههای سامانه در سیاستگذاری، نظارت و بازرسی بهرهبرداری میکند.
مدیر اجرایی طرح درباره نوع تخلفاتی که سامانه قادر به تشخیص آن است توضیح داد: اساس تشخیص تخلف مبتنی بر تراکنشهای ثبتشده در کارتخوان هوشمند نانواییهاست. بنابراین تخلفاتی که ماهیت کیفی دارند یا مستلزم ارزیابی میدانی هستند ـ مانند کیفیت نان، رعایت بهداشت و موارد مشابه ـ در حوزه تشخیص سامانه قرار نمیگیرند.
وی تأکید کرد: اما تخلفاتی نظیر گرانفروشی، کمفروشی، ثبت تراکنشهای غیرواقعی در کارتخوان هوشمند با هدف دریافت آرد یارانهای بیشتر یا اخذ کمکهزینه بیشتر و موارد مشابه، به طور دقیق و سریع توسط سامانه شناسایی میشود. تمامی این موارد به عنوان تخلف ثبت شده و بر امتیاز عملکردی نانوا اثر مستقیم میگذارد.
نظافتی در تشریح نحوه کارکرد پنل نظارتی که در اختیار استانها و بهرهبرداران قرار گرفته، اظهار کرد: این دسترسی یکی از ابزارهای مهم نظارت مبتنی بر داده است که امکان مشاهده اطلاعات پایه، سوابق عملکرد و تخلفات کشفشده توسط سامانه را برای نهادهای استانی فراهم میکند.
وی با اشاره به سازوکار ورود به پنل گفت: پس از ثبت شناسه یکتای واحد نانوایی، کاربر سامانه بهراحتی میتواند اطلاعات هویتی نانوا، شامل نام خانوادگی، کد ملی و شناسههای یکتای واحد را مشاهده کند. همچنین مشخص است که نانوایی از چه تاریخی به دستگاه کارتخوان هوشمند مجهز شده و اطلاعات فنی این دستگاه، نحوه پیکربندی و سوابق آن نیز قابل مشاهده است. اطلاعات پایه محل فعالیت نانوایی نیز در این بخش در دسترس است؛ از جمله شهر، استان، آدرس و شماره تماس واحد.
به گفته او، بخش مهم دیگری از این دسترسیها مربوط به اطلاعات صنفی نانوایی است؛ اینکه واحد از چه نوع نانی تولید میکند، قیمت هر قرص نان چقدر است، وزن چانه چه مقدار است و سایر اطلاعاتی که برای تصمیمگیری و سیاستگذاری ضروری است. دستهبندی اطلاعات پخت نیز مبتنی بر تراکنشهای کارتخوان هوشمند انجام میشود و حتی کارتهای نانوا برای پاسخگویی به مشتریانی که خرید نقدی دارند نیز در سامانه تعریف شده است. سوابق همه دستگاههای کارتخوان هر نانوایی نیز در این بخش قابل مشاهده است؛ اینکه آیا واحد تنها یک دستگاه دارد یا چند دستگاه و اینکه در چه مقاطعی دستگاه فعال یا غیر فعال بوده است.
نظافتی داشبورد امتیازات نانواییها را یکی از کاربردیترین بخشهای سامانه معرفی کرد و گفت: تمام نانواییهای کشور بر اساس سوابق عملکردشان در سامانه، از صفر تا صد امتیاز دریافت میکنند و این امتیاز متناسب با تخلفات کشفشده توسط موتور هوش مصنوعی کاهش پیدا میکند.
مدیر اجرایی طرح توضیح داد: در نمونه مورد بررسی، نانوایی مورد نظر در شهریور ۱۴۰۴ امتیاز ۴۸ کسب کرده که با توجه به اینکه بیش از ۶۰ درصد نانواییهای کشور امتیاز بالای ۸۰ دارند، این واحد در دسته نانواییهایی قرار میگیرد که تخلفات گسترده دارد.
وی با تشریح ماهیت این تخلفات گفت: مهمترین تخلف، ثبت تراکنشهای غیرواقعی است؛ یعنی نانی فروخته نشده اما تراکنش ثبت شده است. در برخی موارد نیز نانوا اقدام به جمعآوری تعدادی کارت بانکی - مثلاً ۲۰ تا ۳۰ کارت - میکند و با آنها تراکنشهای مکرر ثبت میکند. موتور هوش مصنوعی این رفتارها را بهراحتی تشخیص میدهد و امتیاز نانوایی را کاهش میدهد.
به گفته او، عدم توجه به هشدارهای سامانه نیز از عوامل کاهش امتیاز است. چون کارتخوان هوشمند بهطور مستمر رفتار فروش را رصد میکند، در صورت مشاهده رفتار نامتعارف هشدار میدهد و نادیده گرفتن این هشدارها موجب افت امتیاز واحد میشود.
نظافتی همچنین فروش در ساعات غیرمجاز را از دیگر عوامل مؤثر بر کاهش امتیاز دانست و گفت: هرچند برخی نانواییهای کشور شبانهروزیاند و محدودیت ندارند، اما اکثر واحدها باید در ساعات مشخصی عرضه نان داشته باشند.
وی اضافه کرد: یکی دیگر از شاخصهای تأثیرگذار، میزان عرضه نان به مردم در مقایسه با کسبوکارهاست. چون اصالت فروش سامانه بر عرضه مستقیم نان به مردم است، نانواییهایی که عمده تولید خود را در اختیار کسبوکارها قرار میدهند، امتیاز کمتری دریافت میکنند؛ مگر در موارد استثنا.
نظافتی همچنین مغایرت میان آرد خریداریشده و نان فروختهشده را از دیگر مصادیق تخلف دانست و گفت: طبیعی است که نانوایی باید معادل آرد خریداریشده، نان تولید و عرضه کند و عدم انطباق این دو عدد، کاهش امتیاز را بهدنبال دارد.
او در پایان تأکید کرد مجموعهای از شاخصها و رفتارهای غیرمتعارف که بخش قابل توجهی از نانواییهای متخلف را شامل میشود، در سامانه قابل ثبت و تحلیل است و امتیاز عملکردی هر واحد بهصورت ماهانه بر اساس همین دادهها محاسبه میشود.
